Havacılık Tarihi Araştırmacısı Rıfat Bayrak, Cumhuriyet’in Birinci Beş Yıllık Sanayileşme Planı kapsamında kurulan ve Türkiye’de ilk kez uçak üretimi yapılan Kayseri Tayyare Fabrikasına dair yazılan ya da konuşulan çoğu bilginin yanlış olduğunu söyledi.
Kayseri Tayyare Fabrikası ile ilgili olarak hazırlayacağı kitap için 30 yıldan bu yana arşiv incelemesi ve sözlü tarih çalışmaları yapan Havacılık Tarihi Araştırmacısı Rıfat Bayrak, fabrikaya dair yanlış bilinenleri doğruladı. Yanlış bilinenlerden bazıları; aslında Sümer Bez Fabrikası yerleşkesine ait olan bir fotoğrafın Kayseri Tayyare Fabrikasına ait olduğunun iddia edilmesi, TOMTAŞ ve Kayseri Tayyare Fabrikasının aslında farklı işletmeler olması, fabrikanın üretimi bıraktığı tarihe dair çarpıtmalar, yapılan üretimin tamamen montaj olduğuna dair bazı söylentiler, Nuri Demirağ’ın Kayseri Tayyare Fabrikasında üretim yaptığına dair yanlış enformasyonlar ve Vecihi Hürkuş’un Kayseri Tayyare Fabrikası ile bağlantısına dair bilinmeyenler.
TOMTAŞ ile Kayseri Tayyare Fabrikası aynı değil
Her şeyden önce bir devlet kuruluşu olan Kayseri Tayyare Fabrikası ile özel bir şirket olan TOMTAŞ’ın aynı işletmeler olmadığına dikkat çeken Rıfat Bayrak; Türk Tayyare Cemiyeti ile Alman Junkers firmasının ortak girişimi olan ve özel TOMTAŞ işletmesinin, Junkers firmasının mali sorumluluklarını yerine getirememesi nedeniyle kapanmasının ardından, fabrikanın Milli Müdafaa Vekaleti yani bugünkü Milli Savunma Bakanlığı girişimiyle Kayseri Tayyare Fabrikasına dönüştürülerek kamulaştırıldığını belirtti Bayrak, “1929’da Türk Tayyare Cemiyeti Junkers’e tüm lisans, malzeme ve fabrika bedeli olarak 500 bin TL ödemiş, Kayseri Tayyare Fabrikasının Milli Müdafaa vekaletine geçmesini sağlamış yani kamu işletmesi haline dönüştürmüştür. Böylece Kayseri Tayyare Fabrikası milli bütçeden ayrılan ödenekle imalatlarına devam etmiştir” dedi.
Fabrikada üretim 1950’de durduruldu
Fabrikanın kapatıldığı yıla dair de bir takım çarpıtmalar olduğunu belirten Rıfat Bayrak, 2. Dünya Savaşından beri bakım ve onarım işlerini daha çok yapan fabrikanın, 1950 yılında yapılan Marshall yardımlarının ardından tamamen üretimi bıraktığını ifade etti. Bayrak şunları söyledi:
“Fabrika, 2’nci Dünya Savaşının araya girmesiyle üretimine ara vermek zorunda kalmıştır. 1940 yılında en son 26 adet Magister üretip üretim hattını Ankara’daki Türk Hava Kurumu uçak fabrikasına devretmiştir. Bu arada yurt dışından gelen eğitim uçaklarının bakım onarım hizmetlerini vermeye başlamıştır. Bu bakım onarım işleri şu ana kadar devam etmektedir. 1950 yılında Marshall yardımıyla birlikte Amerikan uçaklarının da gelmesiyle bakım hizmetleri ağırlaşmış ve üretim tamamen bırakılmıştır. Çünkü Amerika’nın elinde savaş artığı çok fazla sayıda savaş malzemesi kalmıştır ve bunları çok ucuz bedellere Marshall yardımı alan ülkelere dağıtmıştır. Bakım onarım hizmetlerinin yoğunluğu nedeniyle fabrika, 1950 yılında 2. Hava İkmal Bakım Merkez Komutanlığı adını almıştır. Halen bu adı taşımaktadır ve envanterdeki pervaneli uçakların bakım üssüdür.”
Tayyare Fabrikası diye servis edilen fotoğraf Sümer Bez Fabrikasına ait
Bayrak, İnternet sitelerinde ve bazı tarih dergilerinde, üzerinde Osmanlıca alfabeyle Tayyare Fabrikası yazan fotoğrafın da aslında yine Cumhuriyet’in Birinci Beş Yıllık Sanayileşme Planı kapsamında Rus ortaklığı ile kurulan Sümer Bez Fabrikasına ait olduğunun altını çizdi.
Montaj da var, yarı montaj da, üretim de
Bayrak, Kayseri Tayyare Fabrikasını karalamak için zaman zaman ortaya atılan, fabrikada üretim değil yalnızca montaj yapıldığına dair söylentilere ise şöyle yanıt verdi:
“Kayseri Tayyare Fabrikasındaki üretimin tamamen montaj olduğu söylenerek bazı karalama kampanyaları yapılmaktadır. Ancak montaj olan üretimler de vardır, yarı montajlar da vardır, tamamen kendi ürettiğimiz uçaklar da vardır. Nitekim, bugün bile hala hiçbir uçak fabrikası motorunu kendisi üretmemektedir. Dünyanın ünlü firmalarından motor aksamını satın alıp üzerine iskeleti ve kaportasını giydirmektedir.”
Nuri Demirağ’ın Kayseri ile ilgisi yok, Vecihi Hürkuş Kayseri’de test pilotu
Rıfat Bayrak, Nuri Demirağ’ın Kayseri’de uçak ürettiğine dair söylemlerin de yanlış olduğuna dikkat çekti. Demirağ’ın kendi imkanlarıyla İstanbul Beşiktaş’ta kurduğu kendi fabrikasında üretim yaptığını belirten Bayrak, Türkiye’nin ilk uçak tasarımcısı olarak bilinen Vecihi Hürkuş’un ise TOMTAŞ döneminde Kayseri’de test pilotluğu yaptığını kaydetti.
“Hava İkmal Şehir Parkına uçak müzesi yapılmalı”
Kayseri Büyükşehir Belediyesinin projesi ile 2. Hava İkmal Bakım Merkezi fabrika sahasının Hava İkmal Şehir Parkına dönüştürüleceğini hatırlatan Rıfat Bayrak, “Kayseri ticaret şehri idi. Kayseri Uçak Fabrikası ile birlikte müthiş bir sanayi kenti olma hamlesi yapmıştır. Teknik eleman yetiştirmiştir. Oradan emekli olanlar dışarıda çok güzel işler yapmıştır. Oradaki iş ve emek gücü Kayseri’nin itici gücü olmuştur. Daha sonra kurulan Sümer Bez ve Anatamir Fabrikası, diğer tekstil firmaları ve mobilya sektöründe İç Anadolu’da dünyanın sayılı şehirlerinden biri olmuştur. TOMTAŞ’tan başlayan süreçten itibaren Kayseri Tayyare Fabrikası ve bugün Hava İkmal Bakım Merkezi Kayseri’nin itici gücüdür. Şu anda orasının kapatılıp büyük bir park haline getirileceği söyleniyor. İnşallah hangarlar olduğu gibi orijinal şekliyle korunur ve orada imal edilen uçaklardan birer örnek de orada sergilenir. Bu, Kayseri turizmine de katkıda bulunacaktır” ifadelerini kullandı.
